Pierwiosnek (po łaciniePrimula) wywodzi się od łacińskiej nazwyprimus, czyli pierwszy. Nazwa więc związana jest z czasem kwitnienia pierwiosnka, gdyż jest on jednym z pierwszych kwiatów wiosennych. Z racji na swoją prostą i ładnie brzmiącą nazwę łacińską często też nazywany jest w języku polskim prymulką.

Obecnie znamy ponad 500 gatunków pierwiosnków. Występują one naturalnie przede wszystkim w górach Europy i Azji, w klimacie umiarkowanym. W Polsce można spotkać nawet kilkanaście gatunków, ale nas będzie interesował tylko jeden –Primula officinalis(Primula veris), czyli pierwiosnek lekarski, zwany też wiosennym (można także znaleźć nazwę w rodzaju żeńskim: Pierwiosnka lekarska), który nie podlega ochronie i jest uznany za roślinę leczniczą. W Polsce występuje jeszcze inny leczniczy gatunek – pierwiosnek wyniosły (Primula elatior), ale podlega on ochronie gatunkowej, stąd do własnego użytku nie można go zbierać.

Pierwiosnek lekarski jest rośliną dorastającą do 30 cm o bardzo charakterystycznych kwiatach, jak widać na załączonym zdjęciu. Najczęściej można spotkać go na skrajach lasów, na łąkach, wzgórzach, w miejscach słonecznych. Występuje w zbiorowiskach.  

Zbiór

Do celów leczniczych służą przede wszystkim kwiaty i korzenie. Lepiej jednak poprzestać na zbieraniu kwiatów (można wraz z liśćmi), gdyż pozyskanie korzenia wiąże się ze zniszczeniem rośliny. Pierwiosnki można spotkać coraz rzadziej, warto więc je chronić, zwłaszcza że działanie kwiatów, liści i korzeni jest podobne.

Suszenie

Kwiaty i ewentualnie liście należy zbierać w okresie kwitnienia rośliny, a następnie wysuszyć w temperaturze 40°C w przewiewnym, nienasłonecznionym miejscu, albo w piekarniku przy otwartej klapie w temperaturze nie wyższej niż 60°C. Suszenie powinno być szybkie.

Związki czynne i ich działanie lecznicze

Najważniejszymi związkami czynnymi są saponiny trójpierścieniowe zawarte we wszystkich częściach rośliny. Odpowiadają one za działanie rozrzedzające wydzielinę zapalną w drogach oddechowych, która gromadzi się w nich podczas przeziębienia lub w przebiegu innych zakażeń układu oddechowego. Rozrzedzenie wydzieliny sprawia, że jest ona mnie lepka i w związku z tym łatwiejsza do odkrztuszenia. Dodatkowo saponiny wspierają sam odruch kaszlu działając wykrztuśnie. Oprócz powyższych działań saponiny mają też właściwości antybakteryjne, przeciwwirusowe i przeciwgrzybicze, co jest dodatkową korzyścią w leczeniu infekcji dróg oddechowych. Saponiny, jak wspomniałam wcześniej, zawarte są we wszystkich częściach rośliny, jednak najwięcej jest ich w korzeniach, stąd korzenie wykazują silniejsze działanie wykrztuśne niż kwiaty. 

Z tego powodu na własne potrzeby lepiej zbierać kwiaty, gdyż zbyt duża ilość saponin może spowodować ból żołądka, nudności lub wymioty. Sama nazwa saponiny pochodzi od łacińskiego słowa sapo czyli mydło. Związki te pienią się w wodzie, stąd kiedyś korzeni i liści pierwiosnków używano do prania. Wracając do zawartości związków czynnych warto też zaznaczyć, że kwiaty i liście są źródłem flawonoidów, czyli substancji odpowiedzialnych za działanie m.in. przeciwzapalne, napotne, rozkurczowe, a także moczopędne. Kwiaty i liście są też bogatym źródłem witaminy C. Działania te są jak najbardziej cenne w leczeniu przeziębienia. Oczywiście roślina zawiera jeszcze szereg innych aktywnych związków (karotenoidy, olejek eteryczny, garbniki), które będą wspierały główne kierunki działań kwiatów pierwiosnka.

Zastosowanie lecznicze

Kwiaty i korzenie pierwiosnka są od lat tradycyjnie stosowane głównie jako środek wykrztuśny w kaszlu tzw. mokrym (produkcyjnym), przebiegającym z utrudnionym odkrztuszaniem zalegającej wydzieliny i związanym z infekcjami dróg oddechowych (w nieżytach dróg oddechowych). 

Z kwiatów możemy przygotować herbatę, zaparzając 1 g suszonych kwiatów w 150 ml wrzącej wody. Napar taki należy pić 3 razy dziennie. W przypadku wykorzystania korzeni używamy mniejszą ilość surowca, czyli od 200 mg do 500 mg w 150 ml wrzątku 3 razy dziennie.

Możemy też oczywiście skorzystać z gotowych syropów i nalewek dostępnych w aptekach i sklepach zielarskich. W takich wypadkach warto zwrócić uwagę, by kupować lek roślinny (oznaczone na opakowaniu np. jako lek OTC, wydawany bez recepty), a nie suplement diety. Takie produkty możemy podawać dzieciom, które skończyły 4 rok życia.

Bardzo często pierwiosnek łączony jest z tymiankiem, z racji na to, że ich połączenie korzystnie wpływa na leczenie kaszlu. Jeśli po tygodniu stosowania pierwiosnka nie następuje poprawa, czyli kaszel nie ulega złagodzeniu lub się nasila, należy skonsultować się z lekarzem, gdyż trzeba zweryfikować naszą diagnozę i sposób leczenia.

Z pierwiosnkiem ostrożnie obchodzić powinny się osoby cierpiące na wrzody żołądka lub stany zapalne żołądka, z racji na wspomniane wcześniej działanie drażniące błonę śluzową żołądka. Nie podajemy pierwiosnka kobietom w ciąży ani matkom karmiącym, brakuje bowiem wystarczającej ilości udokumentowanych danych dotyczących stosowania w tych grupach.

Zastosowanie w żywności

Z przytoczonych wcześniej wiadomości można się domyśleć, że kwiaty pierwiosnka są jadalne. Mają owocowy, kwaskowaty smak. Można je więc z powodzeniem zapiekać w cieście, dodawać do wiosennych sałatek, jako dekorację do ciast, tortów czy innych potraw. Kwiaty można też kandyzować, smażyć w cukrze i wykorzystywać później do galaretek czy ciast. Młode liście także możemy wykorzystać do przygotowywania wiosennych sałatek, warto skomponować je wraz z liśćmi mniszka lekarskiego czy pokrzywy. Będą prawdziwą bombą odżywczo-witalizującą. Najsmaczniejsze jednak są przed kwitnieniem, potem nabierać mogą lekko gorzkawego smaku.

Zastosowanie w kosmetyce

Wyciągi z pierwiosnka wykorzystywane są także do pielęgnacji skóry, zwłaszcza wrażliwej i skłonnej do podrażnień, także z problemami trądzikowymi z racji na zawartość saponin i flawonoidów, które działają przeciwzapalnie. Pierwiosnek wspomaga regenerację skóry i działa łagodząco, stąd napar z kwiatów można też stosować jako domowy kosmetyk regeneracyjny do pielęgnacji cery suchej i zwiotczałej.

Przed pierwszym zastosowaniem na skórę warto sprawdzić czy przypadkiem nie pojawi się reakcja alergiczna. Takie działanie zaleca się zawsze przy pierwszorazowym zastosowaniu na skórę naparów roślinnych, gdyż są o wiele bardziej „stężone” niż kosmetyki drogeryjne.

Legenda

Pierwiosnek lekarski i wyniosły noszą ludową nazwę „Kluczyli św. Piotra”. Według legendy św. Piotr upuścił komplet kluczy do bram niebios po tym, jak dorobiono mu nowy ich komplet. W miejscu gdzie spadły klucze wyrosły pierwiosnki. Musi być ciut prawdy w tej legendzie 😉, skoro też w innych językach pierwiosnek również jest nazywany kluczykami św. Piotra (angielski: Keys of Heaven, niemiecki: Schlusselblumen, francuski: Cleft de St Pierre). 

Wg innych przesądów ludowych pierwiosnki wskazują drogę do skarbów i są kluczami do zamków bram, za którymi się one kryją. Jeszcze inne wierzenia podają, że panny, które będą nosić pierwiosnki przypięte do sukni lub wplecione we włosy będą miały większe szanse u swojego wybranka, gdyż kluczyki te otworzą serce ukochanego.

A więc posiadając komplet wiedzy można wyruszać na łąki po pierwiosnki. Ci którzy nie mogą sobie pozwolić na taki wypad mogą skorzystać z suszonych kwiatów i korzeni dostępnych w aptekach lub sklepach zielarskich lub gotowych syropów czy nalewek do kupienia w tych samych miejscach.

Życzę zdrowia!

Uwaga!  Jeśli Twoje objawy nie ustępują lub się pogarszają, konieczna jest diagnoza oraz porada lekarza. Nie zapomnij również zapytać farmaceuty, czy przyjmowane zioła nie kolidują z aktualnie przyjmowanymi lekami!